Veelgestelde vragen

Zoekeducatie is het verkennen van online informatie en het leren gebruiken van de tools die je daarbij kunnen helpen, zoals zoekmachines, chatbots en combinaties van die twee.

Voor leerling en leraar – hier draait het om

• Kritisch omgaan met online informatie en met je eigen houding ten aanzien van informatie;
• Nadenken over wat je wilt weten en daarna gerichte zoekopdrachten of prompts kunnen formuleren;
• Het kunnen interpreteren van de waarde van online informatie in verschillende omstandigheden;
• Kennis van informatief internet opdoen, onderscheiden wat vertrouwde bronnen zijn en de betrouwbaarheid van een website kunnen beoordelen;
• Zoekresultaten kunnen beoordelen op relevantie voor jouw doel op dat moment;
• Leren hoe zoekmachines werken en weten wat algoritmes doen;
• Leren hoe chatbots en verwante tools werken – en hoe de informatie tot stand komt;
• Samen de uitkomsten bespreken van het gebruik van verschillende tools met betrekking tot kwaliteit van de informatie.

Hoe goed een chatbot ook bepaalde dingen kan zeggen of samenvatten of creëren, je zal altijd moeten blijven controleren of het klopt. Onder andere door goed te zoeken met een zoekmachine. En kennis van het web, kennis over online informatie is cruciaal.

Een chatbot is iets heel anders dan een zoekmachine. Het is een taalmachine: een snelle en bijzondere woordvoorspeller, op basis van taalmodellen. Dus zoeken met een chatbot: niet doen.

Inmiddels ontstaan er ook combinaties zoekmachines en chatbots (RAG) die je vaak sneller naar goede bronnen kunnen leiden. Maar voor alle tekst via generatieve AI geldt: controleer de inhoud.

Eigenlijk zijn zowel zoekmachines als chatbots expert-tools. Je moet namelijk al veel weten om ze effectief te kunnen gebruiken.

Neem dus nooit genoegen met het eerste het beste (of bovenste) antwoord tenzij je al precies weet wat je zoekt en het antwoord 100% op waarde kunt inschatten.

Doorvragen en herformuleren zijn bij allebei belangrijk. Leer zowel gericht te zoeken met voldoende zoekwoorden, als goeie prompts te geven. In een paar stappen, door te evalueren wat je te zien krijgt en daar op door te bouwen.

Samen onderzoek doen en praten over de resultaten is essentieel. De mogelijkheden van ondersteuning door AI in het onderwijs zijn groot. Maar er is altijd menselijke controle nodig.

Ontwikkel daarom samen met je leerlingen een kritische houding tegenover bronnen en tools.

Een routine is een vaardigheid die je automatisch kunt uitvoeren na een training. Voor de routines die in Slim Zoeken staan (de Webcheck en de Zoekroutine) is een schema met werkstappen opgezet.

Het is goed alle stappen van een routine regelmatig en op verschillende momenten toe te passen en in te oefenen.

De manier van trainen moet je zelf opzetten, samen met anderen.

Met de Webcheck leer je hoe de je de kwaliteit kunt beoordelen van een bron die je als een zoekresultaat ziet staan. Of van een bron die je tegenkomt of doorgestuurd krijgt. Is het een geschikte bron voor jouw doel?

De Webcheck gebruiken is ook ervaring opdoen met de kwaliteit van bronnen.

• Je leert de verschillende informatieve doelen van bronnen kennen;
• Je leert de bedoelingen van makers van bronnen kennen;
• Je leert over webdesign en de toegankelijkheid van bronnen;
• Je leert over datums en actualiteit;
• Je leert over de bronnen van bronnen. Makkelijker gevraagd dan gevonden 😜

Bepaal met de Webcheck welke bronnen je wilt toevoegen aan je vertrouwde bronnenlijst.

De zoekroutine is een stappenplan om de beste zoekresultaten voor jouw doel bovenaan in de zoekmachine te krijgen. De ene keer zal dat makkelijker gaan dan de andere. Het hangt onder andere van je zoekbedoeling af en je eigen voorbereiding af.

• Je leert hoe je aan de juiste zoekwoorden komt en hoe je zoekwoorden effectief inzet.
• Je leert hoe zoekopdracht verbetert tijdens het zoeken
• Je leert wat de scannen inhoudt, ofwel snel en vluchtig kijken naar zowel zoekresultaten als webpagina’s. Dit wordt ook wel strategisch lezen genoemd.
• Je leert zorgvuldiger met je tijd om te gaan, onder andere door niet te snel te klikken of genoegen te nemen met het eerste het beste antwoord.
• Je leert dat de Webcheck (zoeken naar makers en doel van een bron) een cruciaal onderdeel is van het zoekproces.

Deze pagina’s vormen de kern van Slim Zoeken:

1. De Webcheck en dan vooral: Zoek naar de ‘makers-pagina’
Vertrouwde bronnen – samen afspreken welke bronnen gewoon goed zijn.
De juiste zoekwoorden – hoe vind je die? Simpel door te zoeken.
Scannen, een vorm van lezen – Begin niet te snel aan een resultaat, kijk eerst rond.
Zoekbedoelingen, wat zijn dat? – Waarom informatief zoeken gewoon meer tijd kost…

Deze pagina’s vormen de kern van Slim Zoeken:

De Webcheck en dan vooral: Zoek naar de ‘makers-pagina’
Zoekbedoelingen, wat zijn dat? – Informatief zoeken kost gewoon meer tijd!
De juiste zoekwoorden – hoe vind je die? Simpel door te zoeken.
Zoekopdracht aanpassen en varieren – Een paar maal herformuleren is normaal.
Scannen, een vorm van lezen – Begin niet te snel aan een resultaat, kijk eerst rond.
Vertrouwde bronnen – samen afspreken welke bronnen gewoon goed zijn.
Een chatbot als bron?

Bekijk de SLO website voor updates.

Actualisatie kerndoelen | SLO

Toelichting
De voorstellen gaan eerst naar de staatssecretaris en worden daarna behandeld in de Tweede Kamer en vervolgens de Eerste Kamer om uiteindelijk als nieuwe wet uitgevaardigd te worden. Er kan ondertussen nog veel gebeuren.

Per vakgebied staan hier de aan Slim Zoeken/informatievaardigheden gerelateerde doelen uit de Actualisatie. Het gaat om Digitale Geletterdheid Kendoel 2 en 5, Nederlands 8 en 5.

Alleen wat vermeld staat als Het gaat hierbij om zal wetsonderdeel worden. Bij Te denken valt aan staan voorbeelden.

Actualisatie Kerndoelen met betrekking tot ’omgaan met online informatie’

Digitale Geletterdheid

Pagina 26:
A Praktische kennis & vaardigheden
Kerndoel 2 Digitale media en informatie

Doelzin: De leerling navigeert doelgericht in het digitale media- en informatielandschap voor het verwerven en verwerken van informatie.

Het gaat hierbij om:

• in kaart brengen van diverse media en bronnen, hun betrouwbaarheid en bruikbaarheid;
• hanteren van een geschikte zoekstrategie, zoekhulpmiddel en zoekopdracht;
• beoordelen van aangeboden en gevonden informatie op betrouwbaarheid en bruikbaarheid;
• beschrijven hoe makers van digitale media de aandacht van gebruikers trekken, vasthouden en beïnvloeden met kleurende en sturende technieken;
• benoemen van factoren die van invloed zijn op de wijze van aanbieden en de zichtbaarheid van zoekresultaten.

Te denken valt aan:

• verkennen welke digitale bronnen veelvuldig gebruikt worden en wat hun betrouwbaarheid is;
• formuleren van simpele zoektermen voor een zoekmachine of AI-tool;
• onderzoeken van de betrouwbaarheid van een bepaald online artikel en de afzender ervan;
• onderzoeken hoe beelden en teksten gemanipuleerd of gegenereerd kunnen zijn en hoe dat te herkennen;
• doelgericht omgaan met informatie die je niet zelf hebt gevonden of gezocht (bijvoorbeeld reclame die op-popt).

pagina 28:
A Praktische kennis & vaardigheden
Kerndoel 5 Artificiële intelligentie (AI)

Doelzin: De leerling verkent hoe AI-systemen werken.

Het gaat hierbij om:

• beschrijven van elementen van een AI-systeem en hoe het gedrag van AI-systemen lijkt op menselijk gedrag;
• herkennen van veelvoorkomende AI-systemen en hun toepassingen in de eigen omgeving;
• doelgericht, verantwoord en kritisch interacteren met een AI-systeem.

Te denken valt aan:

• begrijpen dat data van mensen afkomstig zijn, dat de mens beslist welke data AI kan gebruiken, dat het algoritme voor leren door mensen gemaakt wordt, en dat de training van AI door mensen gebeurt;
• beschrijven dat AI gebruikt wordt voor bijvoorbeeld spraak- herkenning, chatbots of aanbevelingen op sociale media;
• beschrijven hoe sensoren van AI-systemen in een zelfrijdende auto continu nieuwe gegevens verzamelen en de auto laten reageren op de omgeving;
• kritisch gebruikmaken van AI-systemen bij het verwerven en verwerken van informatie;
• de vraag bespreken of AI echt kan denken als een mens.

Nederlands

Conceptkerndoelen Nederlands

Pagina 15:
A Communicatie – Kerndoel 8 Bronnen verkennen

Doelzin: De leerling verkent de betrouwbaarheid van verschillende bronnen.

Het gaat hierbij om:

• oriënteren op kenmerken van aangereikte bronnen: maker, tekstsoort en verschijningsdatum;
• benoemen van inhouds- en vormelementen die vragen oproepen;
• vergelijkend beoordelen van bronnen op basis van hun betrouwbaarheid.

Te denken valt aan:

• aangereikte bronnen die verschillen in betrouwbaarheid scannen op kernmerken;
• kiezen voor de betrouwbaarste bron in een serie van drie aangereikte teksten;
• opmerkelijke uitspraken uit een online tekst halen en factchecken.

Pagina 14 (cursivering MS):

A Communicatie – Kerndoel 5 Doelgericht spreken en schrijven

Doelzin: De leerling spreekt en schrijft afgestemd op doel, publiek en context.

Het gaat hierbij om:

• hanteren van een passende aanpak;
• in eigen woorden verwerken van informatie uit verschillende bronnen tot een gestructureerde tekst met bronvermelding;
• inzetten en uitbreiden van kennis over de vorm van teksten: tekstsoorten, tekststructuren, verteltechnieken;
• schrijven op letter-, schrift- en tekstniveau met een leesbaar handschrift en typschrift, en verstaanbaar spreken;
• reviseren van de tekst met het oog op doelgerichte communicatie: taalgebruik en taalverzorging.

Samenhang met de andere leergebieden

Voor burgerschap en digitale geletterdheid geldt dat de kerndoelen vorm, invulling en betekenis krijgen binnen andere leergebieden. Zo is burgerschap nauw verbonden met het leergebied mens en maatschappij of het leren discussiëren bij Nederlands. Digitale geletterdheid manifesteert zich in alle leergebieden, bijvoorbeeld bij het zoeken van betrouwbare informatie, omgang met digitale media en technologie en communicatie via digitale kanalen. En tegelijkertijd heeft digitale geletterdheid ook eigen doelen, zoals programmeren.

en

Samenhang tussen leergebieden p 11.

Burgerschapsonderwijs speelt zich bij uitstek af op het snijvlak van leergebieden. Alle andere leergebieden bieden belangrijke kennis en vaardigheden aan voor burgerschapsonderwijs. Scholen kunnen zelf kiezen hoe de kerndoelen burgerschap een plaats krijgen in het onderwijs.

Binnen de leergebieden mens en maatschappij, mens en natuur en kunst en cultuur kunnen maatschappelijke en planetaire vraagstukken worden besproken vanuit verschillende perspectieven. Bij het leergebied digitale geletterdheid leren leerlingen dat digitale technologie invloed heeft op henzelf en op de wereld en welke invloed ze zelf hebben op deze digitale wereld. Vaardigheden uit rekenen en wiskunde helpen leerlingen om informatie te doorgronden, opvattingen te onderbouwen en meningen van feiten te onderscheiden. Hetzelfde geldt voor Nederlands en moderne vreemde talen: zo bieden rijke teksten de mogelijkheid om burgerschapsthema’s te bespreken. Bij moderne vreemde talen kunnen cultuurverschillen, interculturele communicatie en dilemma’s worden besproken en hoe daarmee om te gaan. Ten slotte kan burgerschap binnen het leergebied bewegen en sport praktisch worden vormgegeven in spel, samenwerking en omgang met verschillen.

Actualisatie kerndoelen burgerschap | SLO

Er wordt hard aan gewerkt aan het analyseren van betrouwbaarheid van online informatie met behulp van kunstmatige intelligentie (AI)*. Maar het controleren van een willekeurige internettekst op algemene inhoudelijke kwaliteit is complex voor machines. Daarvoor liggen er ook teveel elementen buiten de tekst zelf. Bijvoorbeeld: is bericht op een website of social media satirisch? Komt een artikel rechtstreeks van de bron of is het overgenomen? Betreft het voorlichting of promotie? Met andere woorden: zit er een bepaalde bedoeling achter de tekst die je er niet direct zelf uit kunt halen?

Zelfs voor mensen is betrouwbaarheid vaak moeilijk vast te stellen. Een webcheck is in het ene geval vlot gedaan, maar vraagt in een ander geval een paar uur werk. Of langer. Zoeken naar de bron van de bron of de persoon achter een bron kan ingewikkeld werk zijn. De samenwerking tussen mens en machine is bij het uitzoeken van betrouwbaarheid altijd het belangrijk! Dat geldt voor zowel zoekmachines als chatbots!

---

* Er wordt bijvoorbeeld ook gekeken naar welke woorden en zinsconstructies vaker/meestal in betrouwbare of juist onbetrouwbare teksten staan. Maar zelfs als dat voor bestaande teksten zou werken, dan zullen er al snel algoritmes opduiken die machines weten te foppen met nieuwe teksten.

Vertrouwde bronnen zijn de voor jou bekende betrouwbare bronnen. Je weet dat ze betrouwbaar en bruikbaar zijn doordat je dat hebt onderzocht, liefst samen met anderen.

Je hebt vertrouwde bronnen ook al vaker met succes kunnen gebruiken. Als voorbeeld noemen we graag thuisarts.nl en schooltv.nl. Zie je een vertrouwde bron in een lijstje met zoekresultaten staan? Ga daar dan eerst heen.

Voor dagelijks gebruik (bijvoorbeeld om links te openen en bekende dingen op te zoeken) staat het privacy-vriendelijke DuckDuckGo standaard aan als zoekmachine, in browser Firefox. Zowel op mobiel, tablet als desktop. Ook gebruiken we standaard een VPN verbinding.

Wij gebruiken Google vooral voor gericht informatief zoeken, zonder ingelogd te zijn.

Ook testen we Kagi en Perplexity voor professioneel gebruik.

---

Google was tot nu toe gewoon de beste zoekmachine, met Bing op de tweede plaats. Mede door de kracht van geavanceerd zoeken. Daarom tonen we Google nog in de meeste voorbeelden. Maar… Google is een beetje de weg kwijt wie het belangrijkst voor ze is: de adverteerders, de aanbieders (websites) of de ‘gebruikers’.

Google toont te veel commercie en promotie. En… te veel verschillende hulpboxen, te veel zogenaamde vragen met zogenaamd directe antwoorden (het zijn eigenlijk gewoon zoekresultaten in vraagvorm) en ook nog zogenaamde samenvattingen (als topresultaat; maar het zijn helemaal geen samenvattingen, het zijn gewoon citaten van een site – pfff.)

Ook moet je erg veel doen om je privacy te beschermen in Google (en Bing). Ook al maakt het jou persoonlijk misschien niet direct uit dat de grote techbedrijven alles over jouw gedrag weten, het feit dat big tech ons met z’n allen als kuddedieren kan manipuleren is zorgelijk en zelfs gevaarlijk. Bovendien is wat er verder nog met onze data gebeurd niet transparant. Gelukkig worden er stappen gedaan om deze macht in te perken.

Omdat

• …Google het meest gebruikt is. En omdat Bing niet echt anders werkte dan Google en bij Google stond alles wat mooier op het scherm.
• …Google de vorm van zoeken zoals we die gewend zijn met resultatenlijsten heeft bedacht.
• …Omdat geavanceerd zoeken van Google echt goeie hulp geeft die je zelf kan sturen.

Maar:

• wel groeien de verschillen. Bing gebruikt nu Copilot als chatbot naast de zoekbalk(Copilot is bijna hetzelfde als ChatGPT). Ook zal chatbot Gemini mogelijk over niet al te lange tijd in het Google menu opgenomen worden. Google is wel al druk bezig generatieve AI in de resultaten een plek te geven via o.a. Directe Antwoorden, die ze gek genoeg samenvattingen noemen (dat zijn het niet, het zijn citaten). Kortom er is veel aan het veranderen.

Toch bevelen we ook zoekmachine DuckDuckGo graag aan. DuckDuckGo is voor gewoon gebruik net zo bruikbaar als de grote zoekmachines, veel rustiger en goed voor je privacy. Waarom, dat lees je hier: Privacyvriendelijk browsen en zoeken?

Firefox en Brave zijn de meest privacy-vriendelijke browsers. Firefox is open source en wordt gemaakt door de Mozilla Foundation. Zij zijn onafhankelijk van big tech:

Google (Alphabet) <-> Chrome, Apple <-> Safari, Microsoft <-> Edge.

Brave en Opera zijn ook goede alternatieven. Tor is helemaal privacy-vriendelijk, maar niet nodig voor dagelijks gebruik. Safari doet trouwens z’n best om privacy-vriendelijk zoeken mogelijk te maken.

Als mobiele app is DuckDuckGo aan te raden: browser en zoekmachine ineen.

We gebruiken de woorden het web, internet en online op de volgende manieren:

• Het web is dat deel van internet waar je via je browser gebruikt van kunt maken.
• Een browser maakt webpagina’s zichtbaar.

De andere onderdelen van internet waar we het in Slim Zoeken niet over hebben zijn:

• ftp (voor bestandsuitwisseling), e-mail en alles wat te maken heeft met slimme apparaten (Internet of Things).
• online: alle communicatie die op de een of andere manier via internet verloopt.